Фотограмот е еден од најинтересните и уникатни изразни форми во уметноста на фотографијата. Тоа е техниката на создавање на слика без користење на фото апарат, каде што објектите директно се поставуваат на осетливата фотографска плоча, филм или хартија и се изложуваат на светлина. Во суштина, фотограмот е отпечатоци од реалните објекти што се ставени на фотографската подлога, која потоа се осветлува и развива, при што се создава уникатна, апстрактна фотографија. Карактеристично за фотограмот е неговата способност да создаде фотографии кои се невидливи за нашите очи, создавајќи сенки, контрасти и бои кои не можат да се снимат со традиционалните фото апарати. Техниката овозможува да се создадат апстрактни композиции, кои често изгледаат мистериозно и нејасно, но имаат силно визуелно и емоционално влијание.
Фотограмот има длабоки корени во историјата на фотографијата. Техниката беше првично развиена во 1839 година од страна на британскиот фотограф Вилијам Хенри Фокс Талбот, еден од пионерите на фотографската уметност. Неговата техника, позната како калотипија, била предвесник на современите фотограми. Иако неговата работа била значајна, во историјата на фотографијата, фотограмот не бил веднаш прифатен како важна уметничка форма. Првичните фотограми биле исклучиво инструменти за создавање на технички фотографии или документирање на предмети и сцени. Сепак, оваа техника започнала да се развива во уметничка форма во 20-тиот век, кога започнале да експериментираат со неа многу современи уметници, кои ја користеле за да создадат апстрактни, емоционално набојни и визуелно иновативни дела.
Од 1910-те години, фотограмот станува популарен меѓу авангардните уметници, кои се стремеле да ги надминат традиционалните граници на фотографијата и да експериментираат со различни визуелни форми. Еден од најзначајните уметници во оваа сфера бил Ман Реи, познат за неговото користење на фотограмот во неговата уметност. Тој ја именувал оваа техника како “Рејографија” (Rayograph), користејќи предмети и тела на различни начини за да создаде своевидни апстрактни фотографии. За Ман Реи, фотограмот бил начин да ја ослободи фотографијата од строгите правила на класичната фотографска композиција и да и даде нова, експресивна димензија.
Во текот на 20-тиот век, фотограмот продолжил да биде популарен и меѓу други уметници како Ласло Мохоли-Наги, кој ја користел техниката како дел од неговиот интерес за апстракција и светлината. Мохоли-Наги експериментирал со комбинација на светлина, сенка и форми, користејќи ги фотограмите за да ја истражува естетиката на фотографиијата во контекст на модернизмот.
Фотограмот, како техника во фотографијата, има интересно присуство во Македонија, особено во контекст на уметничките и културните движења во земјата. Иако не е толку широко распространет како традиционалната фотографија, фотограмот започнува да зазема свое место во македонската уметничка сцена. Во поствоената Македонија, со формирањето на аматерската фото сцена, фотограмите започнуваат да се појавуваат се почесто меѓу членовите на фото клубовите. Овие клубови, преку обуки и работилници, се фокусираат на пренесување на техничките аспекти на фотограмот на новите генерации. Особено значајно е тоа што фотограмите почнуваат да се изучуваат и во рамките на фото секциите во основните и средни училишта, каде што учениците имаат можност да се запознаат со оваа специфична техника и да ја применат во своите уметнички проекти.
Со растечкиот интерес за експериментални форми на фотографија, фотограмот се развива како важна уметничка дисциплина која им овозможува на младите фотографи да се ослободат од традиционалните ограничувања на фотографијата и да создадат уникатни визуелни изрази. Во Македонија, оваа техника почнува да се поттикнува не само преку клубови, туку и преку изложби, каде што фотограмите се изложуваат како пример на иновација и креативност. Во овој контекст, фотограмот станува важен дел од културната сцена, поттикнувајќи ги уметниците да експериментираат со светлината, сенките и формите, и да создадат фотографии кои ја надминуваат реалистичната фотографија.
Денес, фотограмот продолжува да биде важен изразен уметнички правец во фотографијата. Многу современи уметници и фотографи се враќаат на оваа техника како начин за истражување на апстракцијата, материјалноста и процесите на светлото. Со напредувањето на дигиталната фотографија, фотограмот стана исто така експериментирана техника и во дигиталниот медиум, каде што се комбинираат традиционални методи со нови технологии. Фотограмот денес се користи и како средство за уметничко изразување во студијата на визуелните уметности, каде што уметниците работат на истражување на принципите на светлината и сенките, исто така и како контекст за современите визуелни медиуми. Во суштина, фотограмот е уникатна форма на фотографија која ги комбинира уметничките и техничките аспекти на процесот, оставајќи простор за креативност и нови изразни форми.
Во Македонија денес, фотограмот како техника во фотографијата е прилично ретка и малку автори ја истражуваат оваа форма на уметничко изразување. Иако фотографијата како целина е присутна и активно се практикува, фотограмите како специфична техника се многу ограничени, а само неколку уметници се посветени на неа. Еден од најистакнатите автори во оваа област е Стојанче Величковски од Крива Паланка.
Стојанче го започнува своето истражување на фотограмот со исклучителна желба за креативно експериментирање и искористување на потенцијалот што го носат дигиталните фотоапарати. Како што сам кажува, идејата за фотограмите му доаѓа кога, пред повеќе од десет години, на патувањето назад од Грција, додека повеќето патници спиеја, тој размислувал за нов начин како да ги искористи светлата од тунелите на кои наидувал. Таа идеја беше само поттик за нешто поголемо – почеток на неговото истражување во сферата на експерименталната фотографија, која набрзо ќе се претвори во посветеност на фотограмот. Тој од самиот почеток се потрудил да ги надмине конвенционалните граници на оваа техника. За разлика од традиционалните фотограми, кои се статични и се формираат преку поставување предмети, Стојанче ја зема оваа техника и ја носи во движење, што го прави уникатен во светот на фотограмите. Тој применува динамичен пристап, каде што не само што предметите, туку и самиот автор, се движат во процесот на создавање на фотограмот. Движењето го додава неопходниот динамизам и импулс во неговите дела, создавајќи силен визуелен ефект кој претставува нова димензија на традиционалната техника на фотограм. Тој активно учествува во процесот на создавање, што создава нов тип на изразување и визуелно искуство преку оваа техника.
Неговиот пристап го трансформира традиционалниот фотограм во нова уметничка форма, која ги поместува границите на креативноста и ја поттикнува иновацијата. Фотограмите каде што авторот е во движење, создаваат фотограми кои се живи, континуирано се менуваат и постојано нудат нови перспективи. Оваа нова димензија во фотограмите го истакнува Стојанче Величковски како еден од најинтересните современи автори кои истражуваат нови начини на изразување преку оваа техника.
Автор: Владимир Јовановски
